Nga Armend Bekaj

Duke gjurmuar demokracitë në botën pas COVID-19

Mohim i përgjegjësisë: Pikëpamjet e shprehura në këtë shkrim janë të stafit. Ky komentim është i pavarur nga çfarëdo interesi kombëtar apo politik. Pikëpamjet e shprehura nuk i përfaqësojnë domosdoshmërisht edhe qëndrimet e International IDEA, Bordit të Institutit apo të Këshillit të Shteteve Anëtare.

Në shtator të vitit 2001, disa orë pas sulmeve terroriste në Qendrën Botërore të Tregtisë në New York, një shërbyese civile e qeverisë britanike në Londër, e cila në atë kohë shërbente për Sekretarin e Transportit, ua dërgoi një email kolegëve të saj ku theksonte se ishte “një ditë e mirë për t’i varrosur lajmet e këqija”. Duke marrë parasysh që vëmendja e publikut ishte fokusuar drejt sulmit në Amerikë, konsiderohej se kjo ishte një mundësi e mirë për qeverinë britanike që të miratonte disa politika jo të popullarizuara, pa rënë nën shënjestrën e publikut. Siç pritej, lajmi për këtë email shkaktoi skandal për Qeverinë e kryeministrit të atëhershëm, Tony Blair.

Sot, kriza globale e koronavirusit COVID-19 paraqet një mori sfidash për të gjitha sferat e jetës. Për praktikuesit e demokracisë, këto kohë të pandemisë do të jenë sfiduese dhe të paparashikueshme për të ardhmen e vetë demokracisë, për të drejtat civile dhe për vlerat liberale. Kjo sepse, pavarësisht nga kriza globale (ose mu për shkak të saj), ekzistojnë liderë dhe qeveri që do ta konsiderojnë këtë si një kohë ideale për t’i “varrosur lajmet e këqija” dhe për ta përqendruar pushtetin rreth vetes.

Carpe diem për autokratë (dhe të tjerë) nga mbarë bota

Kryeministri i Hungarisë, Victor Orbán, tashmë e ka bërë të mundur atë që deri para pak kohësh dukej krejtësisht e parealizueshme: ai ka arritur ta bindë Parlamentin, të kontrolluar nga partia e tij – Fidesz – që t’i anulojë të gjitha zgjedhjet, t’ia pezullojë të drejtën për të miratuar ligje, por nga ana tjetër t’i japë atij të drejtën të sundojë me dekret pa afat të caktuar. Është e qartë që pandemia për Orbánin ishte justifikim për ta koncentruar pushtetin rreth vetes, pa qenë e nevojshme t’i japë llogari askujt. Në një rast tjetër, Presidenti i Filipineve, Rodrigo Duterte, deklaroi javën e kaluar se i kishte udhëzuar forcat e armatosura që të qëllonin këdo që nuk ndiqte udhëzimet e qeverisë për të qëndruar në shtëpi. Viktima e parë e një politike të tillë u regjistrua më 4 prill, kur policia qëlloi një fermer i cili nuk kishte bashkëpunuar me ta në një pikë kontrolli.

Kriza globale COVID-19 po shkakton gjithnjë e më shumë reagime emergjente, madje edhe në demokracitë më të konsoliduara. Për shembull, Izraeli ka aprovuar masa urgjente për shërbimet e sigurisë, për të gjurmuar të dhënat e telefonave celularë për personat që dyshohen se janë të infektuar me virus. Në Mbretërinë e Bashkuar, policisë i janë dhënë autorizime të reja për të arrestuar dhe gjobitur personat që nuk i zbatojnë rregullat e rrepta të kufizimit të lëvizjes të vendosura nga qeveria. Po ashtu, u raportua se në Suedi, qeveria dëshironte që t’i jepej më shumë pushtet i përkohshëm që të jetë në gjendje të marrë vendime të shpejta pa miratimin paraprak të Parlamentit. Nëse ky plan do të realizohej, ky do të ishte pushteti më i madh i një qeverie suedeze që nga Lufta e Dytë Botërore. Sidoqoftë, pas një kundërshtimi të ashpër, qeveria u tërhoq nga taktikat e tilla në këmbim të disa masave të buta, të rëna dakord me Parlamentin.

Është evidente se ky virus tashmë po ekspozon të paktën dy forca kryesore që bëjnë presion për ndryshime strukturore në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe sistemet politike: një grup forcash centripetale dhe një grup forcash centrifugale.

Së pari, forcat centripetale burojnë nga udhëheqësit dhe qeveritë që aspirojnë të fitojnë më shumë kontroll dhe fuqi më të centralizuar nën pretekstin e luftimit të COVID-19. Ata do vazhdojnë ta bëjnë këtë gjë përmes denigrimit të lirive civile, të drejtave të njeriut, rolit të shoqërisë civile, të opozitës apo të funksioneve mbikëqyrëse të institucioneve. Shpallja e masave emergjente mund të jetë e përshtatshme dhe e nevojshme për t’iu përgjigjur kërcënimit të paprecedent të koronavirusit. Por në të njëjtën kohë, kjo krizë është një mundësi e shkëlqyeshme për liderë dhe qeveri që t’i mvishen një lufte kundër lirive individuale dhe civile.

Ajo që është edhe më shqetësuese është se këto masa po ndërmerren për më shumë fuqi dhe kontroll, megjithëse synohet të jenë të përkohshme, mund të zgjasin për shumë kohë. Kjo sepse koronavirusi mund të jetë në mesin tonë edhe për një kohë, gjë që do të justifikonte zgjatjen ose edhe përforcimin e masave të jashtëzakonshme. Së dyti, gjë që ndoshta është edhe më shqetësuese, është e mundur që edhe kur të përfundojë kjo krizë globale, këto masa të jashtëzakonshme, ose të paktën disa elemente të mbetura të tyre, do të mbeten të instaluara në sistemet politike. Me fjalë të tjera, edhe kur të kthehemi në situatë normale, sistemi politik siç e njohim sot do të jetë i një lloji tjetër. Legjislacioni i ashtuquajtur antiterror i miratuar në një numër vendesh në dy dekadat e fundit, dëshmojnë se disa nga ato politika kanë tendencë të qëndrojnë edhe kur kërcënimi të zvogëlohet. Po kështu, masat e jashtëzakonshme të ndërmarra sot kundër koronavirusit mund të anulohen nesër, por ka të ngjarë që disa procedura ose politika të mbeten, qofshin ato vetëm si masa parandaluese për të ardhmen. Është gjithashtu e mundshme që këto masa, pasi të jenë integruar në sistemet tona politike, do ta kenë një çmim për liritë civile, normat dhe vlerat liberale.

Nga ana tjetër, grupi i forcave centrifugale buron nga nevoja e përshpejtuar e qeverive për të përdorur teknologjinë e informacionit dhe mbikëqyrjen, për të mbledhur kështu më shumë të dhëna mbi shoqëritë, si dhe për të vënë më shumë kontroll mbi këto të dhëna. Por, çfarë do të thotë kjo për demokracinë?

Foto nga: Clay Banks@Unsplash.

Të dhënat dhe demokracia: si do të përshtaten?

Në përpjekje për ta parandaluar përhapjen e infeksionit, si dhe për ta luftuar sëmundjen në mënyrë proaktive, mbledhja dhe krahasimi i të dhënave është kruciale. Disa ditë më parë Google filloi të mbledhë të dhëna për vendndodhjen e njerëzve nga 131 vende si mënyrë për të përcaktuar më konkretisht nivelin e respektimit të udhëzimeve të qeverive për karantinë dhe kufizime të lëvizjes. Google pastaj publikon të ashtuquajturat Raporte të Lëvizjes në Komunitet, të cilat përmbajnë informacione të hollësishme për vendndodhjen e njerëzve për çdo vend, rajon, rreth, etj. Pastaj, autoritetet shtetërore, shërbimet shëndetësore etj., janë në gjendje t’i përdorin këto të dhëna për të pasur një përmbledhje të qartë të pikave të mundshme të infeksionit, të cilat pastaj do t’i ndihmojnë që të reagojnë në përputhje me rrethanat.

Deri tani, jemi të vetëdijshëm për ato masat themelore paraprake që duhet të merren kundër COVID-19: distancimi fizik, (vet)izolimi, karantina, higjiena. Për më tepër, autoritetet shëndetësore bëjnë testime individuale mbi personat që mund të kenë pasur kontakt me të prekurit me këtë virus, ose testime në shkallë të gjerë mbi popullatën si mënyrë për ta ndaluar përhapjen e sëmundjes që në fillim. Tajvani, Koreja e Jugut etj., kanë kryer teste të tilla në shkallë të gjerë. Edhe në Kinë, teknologjia dhe aplikacionet përdoren për të mundësuar testimin e shpejtë dhe efikas.

Për më tepër, gjurmimi i kontaktit identifikohet si një masë thelbësore për ta luftuar epideminë. Sipas Qendrës Evropiane për Parandalimin dhe Kontrollin e Sëmundjeve, gjurmimi i kontaktit arrihet përmes “identifikimit të shpejtë të kontakteve të një rasti të mundshëm ose të konfirmuar me COVID-19”. Në rastin kur sapo diagnostikohet një i prekur me këtë sëmundje, është e rëndësishme që menjëherë të fillohet me gjurmimin e kontaktit – d.m.th. identifikimin e personave me të cilët pacienti ka qenë në kontakt – si një mënyrë për të parandaluar transmetimin e mëtejshëm të sëmundjes. Pikërisht në këtë kohë, ekziston një garë ndërmjet ShBA-ve dhe Evropës se kush do të zhvillojë aplikacione më efikase të telefonave mobilë për gjurmim të kontaktit.

Prandaj, duket se kriza e koronavirusit tashmë po na bindë për një nevojë të shtuar për të përdorur teknologjinë e informacionit, mediat sociale, aplikacionet dhe mekanizmat e mbikëqyrjes si mjete për ta luftuar këtë sëmundje dhe rreziqe të tjera që mund të na presin në të ardhmen. Për shembull, Kina ka përdorur gjurmimin e kontakteve në mënyrë agresive në përpjekjen e saj për të mposhtur virusin. Por këtë e ka bërë duke shkelur të drejtat dhe privatësinë e njerëzve.

Mësimi i nxjerrë nga përvoja e koronavirusit deri më tani është se, vërtet përdorimi i teknologjisë së informacionit dhe aplikacioneve janë më lehtë të zbatueshme në regjimet autoritare. Mirëpo, kjo shpie lehtësisht drejt zvetënimit të demokracisë dhe zvogëlimit të hapësirës qytetare.

Përdorimi i teknologjisë së informacionit duket se duhet të përshpejtohet edhe në shtetet demokratike. Në një botë pas COVID-19, mund të ndodhë që aplikacionet, mediat sociale dhe mekanizmat e tjerë të gjurmimit të kontaktit do të zbatohen në jetën e përditshme të qytetarëve. Kjo do të jetë sfida e demokracive: ruajtja e një ekuilibri midis vlerave liberale dhe të drejtave qytetare përkundrejt mbledhjes së të dhënave, mbikëqyrjes dhe gjurmimit të kontakteve. Por, në kontrast me regjimet autokratike, në këtë mes demokracitë kanë përparësi: ato posedojnë një marrëdhënie organike midis të të zgjedhurve dhe elektoratit, e cila marrëdhënie është më e thellë apo më pak e thellë, varësisht nga cilësia e demokracisë. Kjo marrëdhënie normalisht është gjithmonë më e fortë se ajo në regjimet autokratike, sepse është e mbështetur në parime të tilla si besimi, solidariteti, transparenca dhe përgjegjësia. Inkorporimi i mjeteve të teknologjisë së informacionit në jetën e qytetarëve në të ardhmen duhet të arrihet duke ruajtur një ekuilibër të dakorduar në mënyrë demokratike midis nevojës për të dhëna nga njëra anë dhe të drejtave qytetare në anën tjetër.

Ky është një përkthim i drejtpërdrejtë i versionit anglisht të “Duke gjurmuar demokracitë në botën pas COVID-19” publikuar nga Instituti Ndërkombëtar për Asistencë Zgjedhore (International IDEA) në 2020. Saktësia e tekstit të përkthyer nuk është verifikuar nga botuesi. Në rast të dyshimit, mbizotëron versioni origjinal në gjuhën angleze (https://www.idea.int/news-media/news/contact-tracing-democracy-post-covid-19-world).