Çfarë ndodh kur ushtarakët kërkojnë t’i rindërtojnë demokracitë e pasluftës?

Mohim i përgjegjësisë: Pikëpamjet e shprehura në këtë shkrim janë të stafit. Ky komentim është i pavarur nga çfarëdo interesi kombëtar apo politik. Pikëpamjet e shprehura nuk i përfaqësojnë domosdoshmërisht edhe qëndrimet e International IDEA, Bordit të Institutit apo të Këshillit të Shteteve Anëtare.

Politika në Kosovë dhe në Maqedoninë e Veriut është e përbërë nga parti të dalura nga grupe të armatosura, përderisa liderët e të njëjtave parti janë në krye të institucioneve vendimmarrëse. Konsolidimi demokratik në dy këto vende ka qenë një proces zhgënjyes i prirur nga kapja e shtetit, marrëdhëniet klienteliste dhe krijimi i rrjeteve joformale, të cilat shpesh janë jetësuar pikërisht nga këto grupe të armatosura që sot drejtojnë institucionet shtetërore.

Në një botë ku pjesa më e madhe e konflikteve zhvillohen brenda kufijve shtetërorë, roli i këtyre grupeve të armatosura – që ndryshe njihen si rebelë, guerilë, lëvizje çlirimtare ose kryengritje – shpesh e përcaktojnë jo vetëm rezultatin e konfliktit, por edhe ecurinë e proceseve në vendosjen e paqes së pasluftës.

Nga Kolumbia në Irlandën Veriore, nga Acehu në Nepal, nga Burundi në Sudanin Jugor, ka shembuj të shumtë që dëshmojnë për rolin që kanë luajtur ushtarakët, jo vetëm gjatë konfliktit, por edhe pas tij.

Zakonisht, grupe të tilla ndjekin një rrugë të njëjtë deri në daljen në skenë. Këto grupe lindin si pasojë e shtypjes së një grupi etnik apo fetar nga ana e autoriteteve shtetërore, anëtarët e të cilave fillojnë të kërkojnë të trajtohen në mënyrë njerëzore dhe të barabartë, me ç’rast kërkojnë edhe autonomi dhe pavarësi.

Nga praktika, nëse këto kërkesa injorohen, përçmohen apo shtypen nga shteti, një rezistencë e armatosur ose kryengritje mund të vijnë shumë shpejt në jetë. Zakonisht, një konflikti të armatosur i vije fundi duke dalur të dëmtuara dy palët, ndërsa deri te paqja vihet vetëm me pajtim ose me ndërhyrje nga jashtë. Në këtë rast, grupet e armatosura bëhen palë për të negociuar për paqen në vend. Ky ndryshim paradoksal i rrethanave, i kthen “ish-armiqtë” e shtetit në partnerë të domosdoshëm për paqe dhe pajtim, duke i zëvendësuar plumbat me fletëvotime, pasi shumë nga këta kryengritës formojë parti dhe i nënshtrohen vullnetit të votës së popullit.

Kapërcimi nga ushtarak në politikan: Histori suksesi nga Kosova dhe Maqedonia e Veriut

Përfshirja e ish-luftëtarëve në politikë është praktikë e pasluftës, veçanërisht e shoqërive në tranzicion. Një përfshirje e tillë është e këshillueshme, duke pasur parasysh domosdoshmërinë e krijimit të paqes së qëndrueshme, me ç’rast përshtaten interesat e ish-ushtarëve dhe zonave të tyre elektorale, si dhe parandalohen kundërshtime të reja që mund të lindin në raste pakënaqësie lidhur me përfaqësimin politik.

Kosova dhe Maqedonia e Veriut janë dy raste tipike, ku pasojat e pasluftës në Kosovë gjatë viteve 1998/99 dhe në konfliktin jetëshkurtër në Maqedoninë e Veriut në vitin 2001, bënë që drejtuesit e grupeve të armatosura të të dy vendeve të kalojnë në politikë.

Aktualisht në Kosovë, tri nga gjashtë partitë politike janë themeluar dhe ende drejtohen nga ish-luftëtarë, siç janë Partia Demokratike e Kosovës, Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës dhe Nisma Socialdemokrate, që me akronime njihen vetëm si PDK, AAK dhe Nisma.

Pothuajse, çdo pozitë e lartë politike drejtohet nga ish-luftëtarët. Ndikimi i tyre në ndërtimin e institucioneve është i padiskutueshëm dhe gjithëpërfshirës. Deri në shkurt të vitit 2020, kur edhe u krijua qeveria e re, të tri këto parti ishin pjesë e koalicion qeverisës.

Ndërkaq, në Maqedoninë e Veriut, pas konfliktit të armatosur të vitit 2001, rebelët që kishin nisur këtë kryengritje formuan partinë, Bashkimi Demokratik për Integrim (BDI), e cila deri tani ka qenë pothuajse pjesë e të gjitha koalicioneve qeverisëse. BDI vazhdon të jetë partia më e madhe me etni shqiptare, pavarësisht ndryshimit të partnerëve të saj nga partitë maqedonase.

Menjëherë pas luftës, Kosova i themeloi institucionet që nga e para. Megjithëse, procesin e krijimit të këtyre institucioneve e ka mbikëqyrur bashkësia ndërkombëtare, e kryesuar nga Administrata e Përkohshëm e Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Partitë e krahut të luftës zunë menjëherë vend, duke u bërë kërcenim për partinë dominuese të asaj kohe, Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK). Nëpër një histori të ngjashme ka kaluar edhe BDI-ja, pikërisht pas konfliktit në Maqedoninë e Veriut. Edhe përkundër faktit se grupi kryengritës nuk kishte qenë nënshkrues i Marrëveshjes së Ohrit, e cila i dha fund konfliktit ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve, kjo parti e krahut të luftës i arriti dy objektiva: largoi nga loja disa parti të asaj kohe dhe u bë pjesë e qeverisjes. Por, për çfarë i detyrohemi këtij triumfi politik?

Popullariteti i partive të krahut të luftës i atribuohet pjesës së luftës dhe raporteve që kishin ndërtuar gjatë asaj kohe. Në kohën e pasluftës, për pjesën më të madhe të elektoratit, përgjigjja e pyetjes se kujt duhej t’i jepej vota kishte qenë e qartë: heronjve të luftës dhe çlirimtarëve apo atyre që gjatë asaj kohe kishin ndenjur duarkryq. Vendimi i kësaj pjese të elektoratit për t’i votuar ish-luftëtarët nuk ishte bazuar në ideologjinë apo programin e partisë, por në të kaluarën e tyre, para se të hynin në jetën politike. Nëse duhet apo jo të votohen liderët apo partitë bazuar në idealet që kanë pasur është temë që duhet të diskutohet. Ajo çka është me rëndësi është vullneti i votuesve, i cili duhet të respektohet pavarësisht motivit. Ky është një prej parimeve themelore të demokracisë.

Për më tepër, pas mbarimit të një konflikti, përkrahet përfshirja e ish-luftëtarëve në debate publike, përmes partive politike apo formave tjera, meqë kjo tregon përfaqësim të drejtë në ndërtimin e institucioneve. Ky faktikisht është lajm i mirë për demokracinë, ku ish-luftëtarët i kanë ndërruar plumbat për kuti të votimit. Gjithashtu, kjo pasuron diskursin publik dhe konkurrencën. Pyetja që mund të pasojë është ajo se çfarë ndodh ku këta politikanë të dalë nga grupe të armatosura hyjnë në politikë. Cili është realisht ndikimi i tyre afatgjatë në cilësinë e qeverisjes, gjegjësisht në demokraci?

Klientelizmi, korrupsioni dhe kapja e shtetit – si po e shkatërrojnë ish-luftëtarët ndërtimin e demokracisë  

Transformimi politik i ish-luftëtarëve tregon se shoqëria gjithnjë e më shumë po i braktisë konfliktet dhe po përqafon paqen dhe pajtimin. Megjithatë, gjërat filluan të ndryshojnë, në momentin kur demokracia filloi të përdorej si mjet për të rrëmbyer pushtet dhe për t’u pasuruar. Në këtë drejtim, ka shumë raste të klientelizimit dhe korrupsionit që janë identifikuar në Ballkanin Perëndimor dhe të gjitha këto tregojnë shenja për ngecjen e demokracisë. Sidoqoftë, e përbashkëta e partive të krahut të luftës është që kanë zotëruar artin e klientelizimit, duke e konsideruar vendin në njëfarë forme si pronë të tyre. Këtë gjë, ata e kanë bërë duke i shfrytëzuar lidhjet joformale që nga koha e luftës, për të krijuar kështu rrjete për aktivitete të paligjshme. Disa prej tyre i gjen të pozicionuar në të gjitha institucionet publike, si hallkë e rëndësishme e zinxhirit të korrupsionit dhe vetëpasurimit.

Partitë politike, si në Kosovë ashtu edhe në Maqedoninë e Veriut kanë dëshmuar se janë të afta të themelojnë rrjete të tilla joformale, të përbëra nga veteranë dhe shoqata të të dalurve nga lufta, familjarë dhe miq. Rrjete të tilla janë krijuar për ta mbuluar njëri-tjetrin përmes shfrytëzimit të shtetit dhe rezervave shtetërore. Kjo ishte logjika e ndjekur për t’i ndarë pozitat drejtuese e që bëri lidhjen e interesave të politikës dhe bizneseve ose që nxiti pastaj politizimin e administratës shtetërore dhe sektorit të shërbyesve civilë.

Por mbi të gjitha, një prej temave dominante është fakti që partitë e krahut të luftës akuzohen për dëmtimin e marrëdhënies votues-politikan, që në teori duhet të jetë e shenjtë. Po i referohem natyrës së patronazhit dhe klientelizimit të kësaj marrëdhënieje, e cila si përkufizim e zhytë votuesin (lexo: klientin) dhe politikanin (lexo-patronin) në një rreth vicioz të vartësisë për njëri-tjetrin, e cila vështirë se mund të thyhet.

E lidhur ngushtë me klientelizimin, një prej fenomeneve tjera të dëmshme është edhe korrupsioni. Korrupsioni politik, korrupsioni ekonomik, ryshfeti, sabotimi, zhvatja financiare, nepotizmi, të gjithë këto bëjnë pjesë në këtë kategori.

Marrëdhëniet klienteliste përkthehen në kapje të shtetit. Raporti klient-patron ushqehet dhe mbahet nga një rrjet i fuqishëm joformal qoftë brendapartiak apo nga elektorati. Këto marrëdhënie vazhdimisht i dëmtojnë mekanizmat formalë dhe zyrtarë në të gjitha nivelet qeverisëse. Të njëjtit e ngadalësojnë dhe korruptojnë procesin e vendimmarrjes. Si pasojë e kësaj, qeverisja bëhet më e korruptuar, më e kushtueshme, më pak transparente, më pak llogaridhënëse, më pak e përfaqësuar dhe më pak efikase. Kjo ka pasoja afatgjate në demokraci, e që buron nga ky transformim politik i ish-luftëtarëve.

Përderisa, përfshirja e tyre në politikë sigurisht që pasuron diskursin publik postkonfliktuoz, kjo klasë e re politike ka tendencë ta dobësojë zhvillimin afatgjatë demokratik përmes mbajtjes së këtyre rrjeteve joformale dhe aktiviteteve të paligjshme.

Ndërrimi i rrethanave ka bërë që përfshirja e tyre në politikë, nga njëra anë të ndihmojë në ruajtën e paqes, ndërsa nga ana tjetër, qëndrimi i gjatë i tyre në politikë po e dëmton demokracinë.

Ky është një përkthim i drejtpërdrejtë i versionit anglisht të “Çfarë ndodh kur ushtarakët kërkojnë t’i rindërtojnë demokracitë e pasluftës?” artikull i publikuar nga Instituti Ndërkombëtar për Asistencë Zgjedhore (International IDEA) në 2020. Saktësia e tekstit të përkthyer nuk është verifikuar nga botuesi. Në rast të dyshimit, mbizotëron versioni origjinal në gjuhën angleze (https://www.idea.int/news-media/news/blessings-and-curses-what-happens-when-soldiers-seek-build-post-war-democracies).