Ky raport lidhur me organizimin e këtyre zgjedhjeve në kohë pandemie, vë në ph praktikat më të mira nga vende të ndryshme të botës si: Maqedonia Veriore, Serbia, Franca dhe Korea e Jugut, të cilat kanë mbajtur zgjedhje gjatë pandemisë COVID-19. Njëkohësisht, për t’i rekomanduar institucioneve publike, sidomos, Komisionit Qendror të Zgjedhjeve mbi parandalimin e infektimit të qytetarëve me këtë virus gjatë ditës së zgjedhjeve.

Në këtë kontekst, për një organizim sa më të mirë të procesit zgjedhor, Demokraci Plus liston këto rekomandime për KQZ:

• Reduktimin e numrit të komisionerëve dhe vëzhgueseve, për të shmangur grumbullimin e shumë personave brenda hapësirave të mbyllura;
• Zgjatjen e orarit të votimit nga ora 07:00 – 21:00, për të shpërndarë votuesit në një interval më të gjatë kohor;
• Të bëhet thirrje që personat mbi moshën 65 vjeçare të votojnë në orët e paradites, kurse të tjerët të cilët nuk e kanë të domosdoshme votimin gjatë paradites, të votojnë pasdite. Në këtë mënyrë zvogëlohet mundësia e përhapjes së virusit tek personat më të vjetër në moshë;
• Të shtohet numri i qendrave të votimit dhe vendvotimeve me qëllim të reduktimit të votuesve të cilët frekuentojnë këto qendra dhe atyre të cilët presin në radhë për të votuar;
• Të rregullohet mënyra e votimit për personat e vetë-izoluar, duke i angazhuar ekipet mobile të KQZ-së me përkrahje nga stafi i Ministrisë së Shëndetësisë, në mënyrë që t’u ofrohet mundësia e barabartë e votimit me personat e tjerë;
• Vendosja e dezinfektueseve në hyrje dhe dalje të çdo vendvotimi;
• Vendosja e mburojave plastike në mes të votuesve dhe komisionerëve;
• Dezinfektimi i objekteve çdo tri orë, si: dorezat e derës së vendvotimit, kabina e votimit, kutia e fletëvotimeve, vulat, spërkatësit për identifikim, tryezat etj.

Ndërsa, për Qeverinë D + rekomandon që për të shmangur grumbullimin e personave pas përfundimit të procesit të votimit, të vendoset ora policore në tërë vendin duke filluar nga ora 21:30. Kjo me qëllim evitimin e gabimit që është bërë në këtë aspekt gjatë zgjedhjeve lokale në Komunën e Podujevës.

Kurse për votuesit: mbajtja e maskave gjatë procesit zgjedhor, votuesit duhet të marrin stilolapsin me vete nga shtëpia, për të shmangur kështu prekjen e një objekti nga shumë persona, të evitojnë grumbullimet dhe të respektojnë distancën prej 1.5 metra në pritje për votim.

Nga ky monitorim, D+ ka identifikuar një numër gjetjesh të cilat janë të përbashkëta për këto katër komuna, por gjithashtu janë evidentuar edhe shkelje të cilat janë karakteristikë e veçantë për secilën komunë. Disa prej gjetjeve kryesore të këtij raporti janë:

• Komuna e Graçanicës nuk ka llogaritur si duhet sigurinë e tenderit dhe atë të ekzekutimit të kontratës. Komuna ka paguar avans për një kompani, shuma e së cilës ka qenë më e lartë se siguria e ekzekutimit, duke vënë komunën në rrezik nëse kontrata nuk do të realizohej si duhet. Po ashtu, është përdorur kontrata kornizë për ndërtim dhe rikonstruim, përderisa ligji e lejon që të përdoret për riparime dhe mirëmbajtje në tenderët për ekzekutim të punëve.

• Komuna e Mamushës, ka paraparë kërkesa të panevojshme për tenderë të furnizimeve, siç është plani dinamik dhe kërkesa për referenca të kontratave të përfunduara. Këto sipas interpretimit të KRPP-së nuk duhet të kërkohen për tenderë që kanë të bëjnë me furnizime të produkteve që nuk prodhohen nga operatori ekonomik. Përveç tjerash, komuna vazhdon të pranojë katalogje të shkruara nga vetë kompanitë e që nuk mund të konsiderohen si katalogje zyrtare të prodhuesit.

• Komuna e Shtërpcës përmes kritereve të dosjes së tenderit, shkurtimit të afatit për të ofertuar, ka bërë që të përshtaten kriteret vetëm për një ofertues të caktuar, i cili edhe e ka fituar kontratën. Në një tender tjetër komuna nuk ka verifikuar fare çmimet e dhëna nga operatori ekonomik. Në dy aktivitetet tjera komuna nuk ka përdorur njësinë e duhur matëse dhe ka përzier artikuj me një pozicion që kanë njësi matëse të ndryshme.

• Komuna e Novobërdës vazhdon të përdorë procedurën me poentim, gjë e cila mund të shkaktojë pasiguri te ofertuesit pasi nuk mund t’i dinë paraprakisht sasinë që do të porositen, ndërsa rreziku është që një operator ekonomik (OE) të ketë informata për sasitë që do të porositen dhe të japë kështu çmime shumë të larta në ato që porositen më shumë dhe më të ulëta në ato që porositen më pak. Në një aktivitet tjetër komuna nuk ka marrë parasysh çmimin e kontratës paraprake gjatë përcaktimit të vlerës së parashikuar.

Të gjeturat kryesore të hulumtimit janë si vijon:

1. Prevalenca dhe sasia e konsumimit të duhanit në Kosovë janë shumë të larta. Afërsisht gjysma e të rriturve burra konsumojnë duhan dhe më shumë se dy të tretat e të gjithë duhanpirësve dhe konsumojnë më shumë se 20 cigare në ditë. Në Kosovë, 36.4 përqind e të rriturve 18 deri 85 vjeç janë duhanpirës aktualë (që konsumojnë duhan në baza ditore apo më pak). Në mesin e tyre, burrat kanë afërsisht dy herë më shumë gjasë të konsumojnë duhan se sa gratë (48.9 përqind kundrejt 23.8). Për më tepër, 66.6 përqind e duhanpirësve aktualë kanë një intensitet të lartë të pirjes së duhanit prej më shumë se 20 cigare në ditë. Shumica dërmuese e duhanpirësve aktualë (96.9 përqind) konsumojnë cigare të prodhuara, e pasuar nga një përqindje e vogël e atyre që konsumojnë cigare të mbështjella me dorë (3.8 përqind) dhe tuba uji me duhan (0.7 përqind).

2. Shumica e duhanpirësve të cilët janë përpjekur ta ndërpresin konsumimin e duhanit (pa sukses) në vitin e fundit, e kanë bërë atë për shkaqe shëndetësore. Vetëm 16.1 përqind e duhanpirësve aktualë kanë provuar të heqin dorë nga konsumimi i duhanit gjatë 12 muajve të fundit, por më shumë se 50 përqind e tyre nuk kanë qenë në gjendje që të heqin dorë nga duhanpirja për më shume se një muaj. Ndërsa 13.4 përqind e duhanpirëseve gra të cilat kanë bërë përpjekje ta braktisin duhanin gjatë 12 muajve të fundit, kanë arritur të heqin dorë nga konsumimi i duhanit për më shumë se gjashtë muaj krahasuar me 10.9 përqind të duhanpirësëve burra. Në përgjithësi, 66.0 përqind e duhanpirësve të cilët kanë bërë përpjekje për ta ndërprerë konsumimin e duhanit gjatë 12 muajve të fundit, e kanë bërë atë për arsye shëndetësore.

3. Ekspozimi ndaj duhanpirjes pasive është i zakonshëm në Kosovë. Më shumë se gjysma e të rriturve i ekspozohet tymit të duhanit në shtëpi, derisa nëntë nga dhjetë në bare dhe klube të natës, si dhe shtatë nga dhjetë në restorante. Rezultatet tregojnë se 58.0 përqind e duhanpirësve aktualë dhe 43.2 përqind e atyre që nuk konsumojnë duhan janë të ekspozuar ndaj tymit të duhanit në shtëpi, ndërsa 91.2 përqind dhe 69.2 përqind e të rriturve i ekspozohen duhanpirjes pasive në bare dhe klube të natës respektivisht në restorante.

4. Çmimet e cigareve në Kosovë janë të ulëta, por pavarësisht kësaj duhanpirësit shpenzojnë më shumë se 17.3 përqind të të ardhurave të tyre mujore në produkte të duhanit. Katër nga pesë (79.6 përqind) e duhanpirësve aktualë në Kosovë shpenzojnë më pak se 100 euro në muaj në produkte të duhanit, ndërsa çmimi mesatar për pako të cigareve të prodhuara është 1.98 euro. Duhanpirësit aktualë të cigareve të prodhuara shpenzojnë 17.1 përqind të të ardhurave të tyre mujore në cigare.

5. Megjithëse çmimet e cigareve janë të ulëta, cigaret perceptohen gjerësisht si të shtrenjta. Pavarësisht nga të ardhurat apo statusi i duhanpirjes, afërsisht 70 përqind Pȅrdorimi i Duhanit nga tȅ Rriturit nȅ Kosovȅ 10 | P a g e e të rriturve e perceptojnë çmimin e cigareve si “të shtrenjtë” apo “shumë të shtrenjtë”. Ndërsa gratë e perceptojnë atë si “të shtrenjtë” krahasuar me burrat.

6. Rritja e çmimit të cigareve (31.1 përqind) dhe të bërit ilegal pirjen e duhanit apo shitjen e produkteve të duhanit (33.9 përqind) perceptohen si dy politika shumë të suksesshme të qeverisë për ta kontrolluar dhe kufizuar përdorimin e duhanit. Megjithatë, shumica e duhanpirësve aktualë e kundërshtojnë ngritjen e çmimeve. Tre nga katër (67.2 përqind) dhe katër nga pesë (79.5 përqind) e duhanpirësve aktualë janë fuqishëm kundër rritjes së çmimit prej pesë dhe 20 përqind.

Të gjeturat kryesore

Ligji mbi Edukimin Parashkollor (Nr. 02/L-52) është miratuar nga Kuvendi i Kosovës më 6 mars 2006, si pjesë e Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë, në bazë të Kornizës Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në Kosovë (Rregullorja nr. 2001/9 e datës 15. Maj 2001).

Për ta plotësuar ligjin, MASHT ka nxjerrur udhëzime administrative e ndër më esencialët për funksionimin e institucioneve parashkollore janë trembdhjetë sosh. Këto dhe akte nënligjore që derivojnë nga ligji, rregullojnë në masë të madhe bazën ligjore në zbatimin sa më efikas të tij, por siç do të të shtjellohet edhe në vijim, pjesë të caktuara të ligjit nuk janë objekt i zbatimit, duke shkaktuar kështu mangësi në rregullimin e edukimit parashkollor në vend.

Parimet bazë të përcaktuara në Ligj (neni 4) për edukimin në institucionet parashkollore janë:

Barazia;

Gjithëpërfshirja;

Demokracia;

Autonomia e personelit;

Profesionalizmi dhe përgjegjësia;

Mundësitë e barabarta për fëmijët dhe prindërtit, duke marr parasysh ndryshimet në mes të fëmijeve;

E drejta për të qenë ndryshe;

Zhvillimi i gjithanshëm i personalitetit të fëmijëve.

ARE përfshinte tri shtylla: qeverisjen e mirë dhe sundimin e ligjit, konkurrencën dhe klimën e investimeve, si dhe arsimin dhe punësimin, me 22 masa të shpërndara në tri shtylla, të gjitha të parapara për t’u zbatuar nga institucionet përgjegjëse në fund të vitit 2017. Ky dokument i politikave është dizajnuar për të qenë në përputhje me Programin e Reformës Ekonomike të Kosovës, dokumentin kryesor të politikave ekonomike që udhëheq dialogun ekonomik me BE-në. Megjithatë, ky dokument do të duhej të ishte në përputhje me programin qeveritar që rëndom ndryshon varësisht prej partive politike që marrin pushtetin dhe formojnë qeverinë. Me këtë parasysh,

ARE duhet të jetë në linjë me Strategjinë Kombëtare të Zhvillimit – dokumentin kryesor të politikës – me qëllim që ta rris nivelin e zbatimit. Qeveria Mustafa u zotua t’i përmbushte këto masa brenda një periudhe njëvjeçare në përputhje me planin e veprimit; megjithatë, këto prioritete nuk u zbatuan në vitin 2020, deri në kohën e shkrimit të kësaj analize.

Nga ana tjetër, pas ndryshimit të qeverisë në shtator 2017, u adoptua ARE tjetër; qeveria Haradinaj miratoi të ashtuquajturën ARE II.4 Ndryshe nga ARE, ky dokument u miratua në mënyrë të njëanshme pa konsultime paraprake me Komisionin. Rrjedhimisht, dokumenti krijoi paqartësi në mesin eadministratës publike dhe shoqërisë civile në kontekst të asaj se cili dokument duhet t’u shërbente si kryekorniza udhëzuese. Për më tej, erdhi një tjetër qeveri e re në pushtet më 2020 dhe, megjithëse nuk janë zbatuar të gjitha masat nga ARE ose e ashtuquajtura ARE II, një ARE II e re u miratua në tetor 2020.

Lidhja e shpeshtë e kontratave për furnizim me materiale higjienike, bën që shpesh, të njëjtat mos të kenë vëmendjen e shoqërisë civile. Mirëpo, rëndësia e monitorimit të tyre erdhi në pah në kohën kur higjiena u bë kryefjalë që nga fillimi i pandemisë COVID-19.

Në këtë drejtim, institucionet duhet të kenë për bazë kohën e saktë të fillimit të procedurave të prokurimit në rastet e përfundimit të kontratave paraprake, si dhe mënyrën e vlerësimit të ofertave me përpikëri dhe duke e respektuar legjislacionin e prokurimit publik të Kosovës.

Në pajtim me të gjeturat dhe analizimin e tenderit për furnizim me materiale higjienike për institucionet arsimore, kontratë kjo e lidhur ndërmjet Komunës së Prishtinës dhe operatorit ekonomik El Shpëtimi, e njëjta komunë rekomandohet të bëjë:

• Vlerësimin paraprak të nevojave lidhur me materialet higjienike;
• Takime me institucionet arsimore lidhur me këto nevoja;
• Analizimin e çmimeve të tregut të të gjitha produkteve që planifikohen të blihen përmes kontratës;
• Përpilimin e specifikave në mënyrë sa më të detajuar të çdo produkti që planifikohet të blihet;
• Vlerësimin dhe ekzaminimin e çmimeve për njësi;
• Shmangien e kërkesave që lidhen me marka (brende) të caktuara.

Në kuadër të këtij hulumtimi, janë trajtuar këto çështje:

1. A është zbatuar legjislacioni i cili është aktualisht në fuqi?
2. Identifikimi i mangësive eventuale në legjislacionin aktualisht në fuqi?
3. A janë të definuara qartë kompetencat e MPJ-së dhe institucioneve që bëjnë udhëheqjen e politikës së jashtme të vendit, në ligjet të cilat janë aktualisht në fuqi?
4. A është i nevojshëm miratimi i një Ligji të ri për MPJ-në dhe Shërbimin e Jashtëm?
5. A i adreson këto çështje Projektligji për Shërbimin e Jashtëm, i cili ishte dorëzuar në Kuvend në legjislaturën e kaluar?

Ndërsa disa nga rekomandimet që dalin nga ky hulumtim janë:

Të përcaktohet saktë procedura e rotacionit dhe rastet kur një gjë e tillë i lihet në diskrecion Ministrit/-es së Punëve të Jashtme;

Të përkufizohet kuota e të emëruarve politik në krye të misioneve, dhe në rast se gjykohet e nevojshme (për shkak të mungesës së kuadrove në Shërbimin e Jashtëm), të rikthehet kuota e vjetër prej 50%, por që e njëjta të respektohet me përpikmëri;

Të emëruarit në pozitën e Shefave të Misioneve, të cilët nuk vijnë nga radhët e Shërbimit të Jashtëm, pra që janë të emëruar politik, të kenë të përcaktuar kohëzgjatjen e shërbimit të tyre. Të përcaktohet po ashtu nëse atyre iu lejohet zgjatja e mandatit, apo dërgimi në një shtet tjetër, marrë parasysh faktin që pesha politike, në të kaluarën ua ka mundësuar një gjë të tillë. Në legjislacionin aktualisht në fuqi parashihet që të emëruarit politik të shërbejnë vetëm një mandat, mirëpo këtu ka një zbrazëti, pasi që nuk precizohet fakti nëse kjo vlen vetëm për shtetin në të cilin janë emëruar, apo të njëjtit mund të emërohen për një mandat tjetër në një shtet tjetër;

Të adresohet çështja e tërheqjes së parakohshme e Shefave të Misionet dhe diplomatëve të tjerë, si dhe të përcaktohen rastet kur një gjë e tillë mund të bëhet, dhe arsyet për të cilat bëhet tërheqja e parakohshme. Ndërrimi i shpeshtë i Shefave të Misionit, sa herë që ndërrohet Qeveria, dëmton imazhin e Republikës së Kosovës në shtetin pritës, dhe tregon jo-qëndrueshmëri institucionale;

Të përcaktohet roli i institucioneve të larta të shtetit (Presidencës, Kuvendit dhe Qeverisë) në politikën e jashtme, pasi që mospajtimet mes tyre lidhur me Shërbimin e Jashtëm, reflektohen edhe në shtetet pritëse, dhe jo-rrallëherë kjo i vë në pozitë të vështirë misionet tona diplomatike dhe konsullore; etj.

Me qëllim të vlerësimit të cilësisë së shërbimeve administrative që Gjykatat Themelore të Kosovës u ofrojnë përdoruesve të gjykatave, Demokraci Plus (D+) dhe ACDC (Qendra Avokuese për Kulturë Demokratike) me mbështetjen e Programit të USAID/JSSP (Programi i USAID për Fuqizim të Sistemit të Drejtësisë), kanë zhvilluar një studim (obzervues) përmes vëzhgimit të drejtpërdrejtë në tri Gjykata Themelore: Ferizaj, Mitrovicë dhe Prizren.

Studimi, i pari i këtij lloji në Kosovë, përfshin vlerësimin e 1461 përdoruesve të gjykatave, të cilët kanë kërkuar shërbime administrative në tri gjykatat themelore përgjatë tre javëve të muajit gusht të vitit 2020, ku është vlerësuar paanshmëria dhe barazia ndërmjet përdoruesve të gjykatës dhe stafit të saj, sportelit të informacionit, zyrës së regjistrimit dhe personelit të sigurisë.

Ky raport diskuton të gjeturat nga monitorimi i zbatimit të Ligjit për Qasje në Dokumente Publike dhe avokon për zbatim sa më të efikas të tij në Kosovë.

Monitorimi i zbatimit të këtij ligjit evidenton probleme të shumta duke filluar nga mungesa e Komisionerit, mungesa e legjislacionit sekondar dhe akteve të brendshme të Agjencisë për Informim dhe Privatësi (AIP), mospërputhje në zbatimin e Ligjit 2019 si pasojë e operimit me legjislacion sekondar që derivon nga Ligji 2010, llogaridhënie të limituar sa i përket raportimit në Kuvend nga Komisioneri dhe institucionet tek AIP, mos-respektim të parimeve në lidhje me të dhënat e hapura nga institucionet publike, mungesa e raporteve vjetore dhe dokumenteve strategjike për vitet paraprake nga ana e institucioneve publike, sfida të vazhdueshme në qasjen e kontratave që përmbajnë shuma të mëdha parash, ndër të tjera.

Duke u bazuar në këto të gjetura dhe me qëllim të zbatimit sa më efikas të ligjit për qasje në dokumente publike, ky raport sugjeron dhe ofron arsyetime të bazuara dhe të gjera për të zbatuar rekomandimet e mëposhtme:

• Kuvendi sa më shpejtë që të jetë e mundur të bëjë emërimin e Komisionerit në mënyrë që të mundësojë funksionalizimin e AIP.
• AIP duhet të hartojë të gjitha aktet nënligjore dhe aktet e brendshme në përputhje me Ligjin Nr. 06/L-081.
• AIP duhet të hartojë dhe miratojë udhëzime të qarta për institucionet publike për përmbajtjen dhe mënyrën e bërjes së testit të dëmit dhe të interesit publik në procedurën e marrjes së vendimit dhe arsyetimit të vendimeve për refuzimin e qasjes në dokumente publike në bazë të nenit 18.3 të Ligjit 2019.
• Institucionet publike duhet të respektojnë nenin 31.2 të Ligjit 2019 sa i përket raportimit. Pra, të gjitha institucionet obligohen të raportojnë në AIP në baza vjetore.

• Nga 16 ministri gjithsej, vetëm Ministria e Mbrojtjes ka të miratuar në Qeveri Rregulloren për organizimin e brendshëm dhe sistematizimin e vendeve të punës, nëntë ministri janë në fazë ose të hartimit të rregullores në grup punues ose e njëjta gjendet në fazën e konsultimeve publike derisa gjashtë ministri tjera nuk kanë kthyer përgjigje;

• Nga 46 agjenci ekzekutive gjithsej në kuadër të ministrive, asnjë nga to nuk e ka të miratuar në Qeveri Rregulloren për organizimin e brendshëm dhe sistematizimin e vendeve të punës. Gjashtë agjenci nuk e kanë filluar këtë proces, 18 agjenci nuk kanë kthyer përgjigje derisa 21 agjenci tjera janë në fazën ose të hartimit të rregullores në grup punues ose e njëjta gjendet në fazën e konsultimeve publike. Instituti i Mjekësisë Ligjore si agjenci ekzekutive në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë e ka miratuar këtë rregullore mirëpo e njëjta është vetëm e nënshkruar nga Ministri i Drejtësisë por jo edhe e miratuar në Qeveri;

• Agjencitë ekzekutive janë fare pak të njoftuara me përmbajtjen e ligjit, konkretisht për obligimin që agjencitë ekzekutive duhet të hartojnë rregullore për organizim të brendshëm ndaras nga ministritë (apo ministria amë) dhe se miratimi i tyre është po ashtu i ndarë, etj.

Edhe pse buxhetimi gjinor konsiderohet si mjet i rëndësishëm për promovimin e barazisë, shumë pak vende e praktikojnë. Sipas Anketës së OECD-së mbi Praktikat e Buxhetimit Gjinor (2016), 59% e vendeve të OECD-së nuk e aplikojnë buxhetimin gjinor dhe nga kjo shihet se nuk ka konsensus ndërmjet shteteve lidhur me buxhetimin gjinor. Për këtë arsye, përfaqësimi gjinor rregullohet ndryshe nga shteti në shtet.

Sipas kësaj ankete, buxhetimi gjinor gjen vend nga deklarimet pro formës deri te vlerësimet e strukturuara të ndikimit gjinor. Disa vende ua lënë në dorë institucioneve përkatëse për t’i ndryshuar dhe avancuar më tej politikat e përfshirjes së perspektivës gjinore, por jo domosdoshmërisht në lidhje me buxhetimin gjinor.

Siç vërehet nga ky raport, Kosova ende nuk ka prezantuar Buxhetimin e Përgjegjshëm Gjinor. Por, BPGj dalëngadalë po hyn në institucionet e Kosovës përmes iniciativave të organizatave dhe institucioneve vendore dhe ndërkombëtare. Është e rëndësishme të përmendet fakti që ka pasur përmirësime në këtë drejtim, sidomos në nxjerrjen e politikave dhe futja e Programit për Reformën Ekonomike. Sidoqoftë, përfshirja gjinore po shikohet më shumë si një kriter që duhet përmbushur sipërfaqësisht, e jo si diçka për të cilën duhet të gjenden hapa adekuat e aq më pak që po vihen në zbatim.

Prandaj, për t’u siguruar që po ofrohen mundësi të barabarta si për gratë ashtu edhe për burrat për pjesëmarrje në fushat politike, ekonomike, sociale dhe kulturore dhe fusha të tjera të jetës shoqërore, Qeveria e Kosovës duhet ta zhvillojë një kornizë ligjore për Buxhetimin e Përgjegjshëm Gjinor.