Op-Ed

Përfitimet e bizneseve përmes çmimeve jonormalisht të ulëta

Përmes prokurimit publik shpenzohet deri në 30% e buxhetit vjetor të Kosovës. Që i bie, mbi 630 milionë euro shpenzohen për vit. Pavarësisht faktit që korniza ligjore ekziston, krahas kësaj edhe mekanizmat rregullues, si dhe platforma elektronike e prokurimit, ku të gjitha së bashku kanë si synim rritjen e transparencës, prapë së prapë po shohim parregullsi në procedurat e prokurimit publik. Operatorët ekonomikë po gjejnë mënyra për të imponuar çmime më të larta në oferta. Autoritetet kontraktuese (në këtë rast institucionet publike) gjithashtu po gjejnë mënyra për ta kufizuar konkurrencën ose po dizajnojnë tenderë që t’i shkojë për shtati një kompanie të vetme. Edhe pse institucionet publike gjithnjë e më shumë po e përdorin platformën e-prokurimi, e cila ka për qëllim ndërtimin e konkurrencës së drejtë dhe përfilljen e procedurave transparente të prokurimit publik, problemet në këtë fushë ende janë evidente. Problemet më të shpeshta janë ofertat me çmime jonormalisht të ulëta. Çmimi më i ulët nuk është gjithmonë alternativa më e mirë, kjo sepse mund të jetë vetëm një trik i operatorit ekonomik për të ndikuar në vendimin e autoritetit kontraktues. Problemet më të shpeshta që mund të shfaqen nëse autoriteti kontraktues shkon me çmim jonormalisht të ulët janë pagesat shtesë ose rritja e çmimit, kualiteti i dobët i produktit ose shërbimeve, etj. Për më tepër, plani vjetor i prokurimit është krucial për planifikimin e shpenzimit të parasë publike me përgjegjshmëri dhe transparencë, por edhe këtu, në vitin 2018, 499 kontrata janë nënshkruar pavarësisht faktit që nuk ishin planifikuar përmes planit të prokurimit. Çfarë është akoma më interesante është që nga këto 499 kontrata, 72% janë nënshkruar në nivel lokal.

Kur bie fjala për komuna të vogla, monitorimi i aktiviteteve të tyre shpesh herë është anashkaluar nga shoqëria civile, e të cilat janë të prirura të bëjnë “gabime” në procedura të prokurimit. Këto gabime mund të çojnë në planifikim jo të duhur të aktiviteteve të prokurimit, nënshkrimit të kontratave pa buxhet të mjaftueshëm, shpërblimi me kontrata i operatorëve ekonomikë pa vlerësim të kujdesshëm të ofertave të tyre, duke imponuar kritere që nuk janë në një linjë me natyrën e projektit, etj. Të gjitha këto gabime janë të përditshme, të cilat kushtojnë me paratë e taksapaguesve. Për shembull, nëse oferta nuk është vlerësuar siç duhet, situate të ngjashme mund të paraqiten kur një institucion hap një tender për furnizim me kafe. Tashmë, të gjithë e dimë që në Kosovë, kafja më e popullarizuar është makiato, pastaj ekspreso, si dhe ato më pak popullore kapuçino, kafja e ftoftë, kafja late, etj. Nëse autoriteti kontraktues nuk është i kujdesshëm në hartimin e dosjes së tenderit dhe gjatë vlerësimit të ofertave, operatori ekonomik mund të manipulojë përmes ofertimit të kapuçinos, kafes së ftoftë dhe kafes late apo të ngjashme, për shembull me çmim 0.01euro, përderisa çmimin për makiato dhe kafe ekspreso mund ta ofertojë deri në një euro. Kjo ofertë, në pamje të parë mund të duket atraktive nëse krahasohet me oferta tjera që kanë ofertuar me çmime reale edhe për kafet më pak popullore, por realiteti është se institucioni do të përfundojë duke shpenzuar më shumë para, sepse njerëzit porosisin makiato dhe ekspreso, e edhe nëse porosisin kapuçin ose lloje tjera, shanset janë që kamerieri do të thotë që për momentin nuk kanë kafe të tilla dhe do ua ofrojë makiaton ose kapuçinon.

Kështu, kur kompania ia dërgon institucionit faturat, këto të fundit do të jenë shumë më të larta. Ky ishte vetëm një shembull i thjeshtë se si ofertat mund të manipulohen për të pasur fitime më të mëdha. Ligji për Prokurimin Publik ia mundëson autoritetit kontraktues për t’i kërkuar kompanisë informata shtesë lidhur me ofertën me çmime jonormalisht të ulëta. Problemi është që, në shumicën e rasteve, komisioni i vlerësimit nuk e sheh këtë gjë apo thjeshtë e injoron si mundësi. Por, problemi më i madh akoma është që çmimet jonormalisht të ulëta e shkatërrojnë konkurrencën, ku një prej qëllimeve kryesore të prokurimit publik është që e njëjta të mbetet  e drejtë.

Në mënyrë që të evitohen gabimet gjatë gjithë procesit të prokurimit publik, duke filluar nga hartimi i njoftimi për kontratë deri te nënshkrimi i kontratës me kompaninë, institucioni duhet të jetë shumë i kujdesshëm. Zyrtarët e prokurimit duhet të marrin trajnime shtesë dhe të marrin pjesë në programe tjera të ngritjes së kapaciteteve në mënyrë që të jenë në gjendje t’i përmbushin detyrat dhe përgjegjësitë e tyre. Në anën tjetër, shoqëria civile në mënyrë të vazhdueshme duhet t’i monitorojë institucionet për t’i “gjetur” parregullsitë, e të njëjtat t’i ekspozojë në publik, gjithashtu te mekanizmat rregullues. Qytetarët duhet gjithashtu të marrin rol më aktiv në proceset e vendimmarrjes, për t’i mbajtur kështu institucionet më llogaridhënëse në shpenzimin e parave të taksapaguesve të Kosovës.